Емдәмбике: Бусько В.

Дұрыс тамақтану балалар денсаулығының негізі болып табылады және өмір бойы пайдалы болады. Баланы ерте жастан бастап дұрыс тамақтануға үйрету оған ересек өмірде тамақтануға оң көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Сенесіз бе, жоқ па, бірақ бұл әдеттерді қалыптастыру процесі көңілді және пайдалы болуы мүмкін – сіздің балаңызға ғана емес, бүкіл отбасыңызға да! Оны бастаудың алты әдісі мынадай.

 1. Жағымды әдеттерді қолдаңыз

Сіздің кішкентайларыңыз сіз жасаған барлық нәрсені, соның ішінде тамақтануыңызды бақылайды. Егер сіз өзіңізге пайдалы тағамдарды, сусындар мен жеңіл тағамдарды таңдап, қызықты физикалық белсенділікпен айналыссаңыз, сіз жақсы үлгі бола аласыз. Пайдалы, балғын тағамдарды таңдай отырып, сіз балаңызға керемет үлгі көрсетесіз.

Балаларыңызды тамақ сатып алу және пісіру процесіне тартуға тырысыңыз. Оларға бүкіл отбасы үшін дәмді және пайдалы тағамдар жасауға қатысуға қызықты болады.

Тамақтану уақытын оқу мүмкіндігі ретінде пайдаланыңыз – әртүрлі тамақ топтарын бірге зерттеп, ағзаңызға қандай қоректік заттар мен дәрумендер қажет екенін біліңіз.

 2. Тағамға дұрыс көзқарас қалыптастырыңыз

Тағамға дұрыс көзқарас – өмір бойы денсаулықтың және жүрек ауруы, қатерлі ісік және қант диабеті сияқты аурулардан қорғаудың кепілі. Сіз балаңызға оны бағыттау арқылы көмектесе аласыз:

● Олар физикалық аштық сезіне ме, соны түсінуге көмектесіңіз. Бұл оларға өз ағзасының қажеттіліктерін анықтауға көмектеседі.

● Тамақты марапат немесе жаза ретінде пайдаланбаңыз. Тамақты бұлай пайдалану балаларда тағамға деген дұрыс емес көзқарастың қалыптасуына әкелуі мүмкін.

● Белгілі бір тағамдарға тыйым салмаңыз. Тәттілер сияқты белгілі бір тағамдарға тыйым салу балаңызда олардың дәмін татып көруге деген үлкен ниетті тудыруы мүмкін.

Пайдалы емес өнімдер мен сусындардан бас тартудың орнына порциялардың мөлшерін шектеңіз және оларды сирек тұтыну керектігін түсіндіріңіз (яғни күн сайын емес). Неліктен кейбір тағамдар басқаларға қарағанда жақсы екендігі туралы балаларыңызбен сөйлесіңіз. Мысалы, егер сіздің балаңыз тәтті нәрсе жегісі келсе, онда табиғи қант қосылған балғын өнім, мысалы, жеміс-жидек, өңделген өнімге қарағанда, мысалы, қант қосылған тәтті үлпектерге қарағанда жақсы таңдау екенін түсіндіріңіз. Балалардың жақсы мінез-құлқын жейтін нәрселерді пайдаланбай мадақтауға тырысыңыз, мысалы, көңілді отбасылық іспен.

Балаңыздың тамақтану тәжірибесінің ауқымы неғұрлым кең болса, оның бес тамақ тобынан әр түрлі тағамдарды тұтыну мүмкіндігі соғұрлым жоғары болатынын білесіз бе?

 3. «Тамағыңды тауыс» дегеннен бас тартыңыз

Бұл сіздің балаңызға тамақтан қажетті қоректік заттарды алуға көмектеседі деп ойласаңыз да, мұндай мінез-құлық тағамды дұрыс қабылдамауына және тамақтануға қатысты жағымсыз естеліктерге әкелуі мүмкін. Егер сіз балаңызды көкөністерді жеуге мәжбүрлей алмасаңыз, оған өзіңізді қалай жеп, ләззат алатындығыңызды көрсетуге тырысыңыз. Сіздің балаңыз тамақ таңдау туралы сізден біледі, сондықтан оны мүмкіндігінше жиі ынталандыруға тырысыңыз. Сондай-ақ, оған өзі жақсы көретін басқа пайдалы тағаммен аз мөлшерде жеміс-жидек немесе көкөніс ұсынып көрсеңіз болады немесе бірге дәмін татып көру үшін жаңа өнімді таңдауды сұрасаңыз болады. Жемістер мен көкөністерді қызықты және түрлі-түсті ыдыстарға сала отырып, оларға тәрелкеде тартымды көрініс беруге болады. Балаларға жаңа өнімдердің дәмін татып көру және ләззат алу үшін бірнеше әрекет қажет болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн – талпынудан жалықпаңыз!

 4. Порциялардың мөлшерін бақылаңыз

Шамадан тыс үлкен порциялар салмақ қосуға әкелуі мүмкін, сондықтан балаларыңызға олардың тәрелкесінде қанша тамақ болуы керек екенін үйреткен маңызды. Баланы порцияның дұрыс мөлшерін анықтауға үйретудің қарапайым әдісі – визуалды бейнелерді қолдану, мысалы: макарон, күріш немесе жарманың порциясын анықтау үшін түйілген жұдырықты қолдануға кеңес беріледі. Еттің порциясы шамамен алақанның мөлшеріне тең болуы керек. Сары май сияқты майлардың мөлшері бас бармақтың мөлшерінен аспауы керек.

Балалардың энергия қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тамақтануды реттейтін туа біткен қабілеті бар екенін білесіз бе?

 5. Күнді пайдалы таңғы астан бастаңыз

Көптеген отбасылар үшін таң асығыстықпен өтуі мүмкін, бірақ егер күнді теңдестірілген таңғы астан бастасаңыз, бұл балаңызға оның өсуіне және дамуына қажетті кальций мен жасұнық сияқты маңызды қоректік заттарды алуға көмектеседі. Таңғы асты, әдетте, құрамында калориясы көп және қоректік заттары аз тәтті жарма немесе пісірілген нанның орнына табиғи йогурт және жаңа піскен жемістер сияқты жоғары қоректік ингредиенттерден дайындауға тырысыңыз. Балаңыздың ұзақ уақыт тойып жүргенін байқайсыз.

 6. Жаттығуларды қызықты етіңіз

Балаларға күніне кем дегенде 60 минут физикалық белсенділік қажет. Неге көңіл көтермеске? Кешкі астан кейін серуендеу немесе жүзу сияқты бәрін қозғалысқа келтіретін отбасылық жиындарды жоспарлауға тырысыңыз. Мүмкіндік болғанда тосындылық танытыңыз, мысалы, радиода сүйікті ән естілгенде бірге билеңіз. Сондай-ақ, баланы экранның алдында өткізетін уақытын шектеуге үйрету маңызды (ДДҰ 2-4 жастағы балаларға күніне бір сағаттан асырмауға кеңес береді) және қозғалысты қажет ететін белсенді ойындарға назар аудару керек.

Баланы күн сайын пайдалы тамаққа және көңілді іс-шараларға үйрету оның дамуына көмектеседі, денсаулығын жақсартады және оны өмір бойы оң, сау шешімдер таңдауға дайындайды.

Мектепке дейінгі ұйымда балалардың тілін дамытуда ауызша сөйлетуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берген маңызды. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі – тіл дамытудың негізгі жұмыстары болып табылады.

Біз ұйымдастырылған оқу қызметінде балалармен сөздік жұмыстар жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде логопедтің:

– балалардың сөйлеу тілдерін дамыту;

– жаңа сөздерді есте сақтап, дұрыс айтуға меңгерту;

– дыбыстармен ойын арқылы жұмыстар жүргізу;

– үйренген сөздерді анық, әрі сөзде, сөйлемде дұрыс қолдана білуге үйрету.

Осы аталған міндеттерді логопед үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы маңызды. Балалардың сөйлеу тілдерін дамытуда ойын, тапсырма, саусақ, тыныс алу жаттығуларының орны ерекше болып саналады. Ойын – баланың шынайы өмірі. Ойын арқылы бала қоршаған ортаға қызығушылық танытып, сюжетті ойын арқылы қайталайды. Сонымен қатар баланың бір ерекше қасиеті: ойын кезінде сөйлеу әрекетіне түседі. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің қалыптасуына және сөздік қорларының дамуына көп көмектеседі. Әрбір бала ойын арқылы өсіп-жетіледі, өйткені бала табиғатынан тек ойынмен ғана байланысты. Ойын кезінде бала басқа жаққа тәуелсіз. Ол өзін емін-еркін ұстайды. Еркіндік – ол баланың бастапқы дамуына кедергі келтірмейді, барлығын білуге деген талпынысы мен құлшынысы артады. Баланың білімі, сөйлеуі ойын кезінде қалыптасады.

Жалпы сөйлеу тілі бұзылымы бар балалармен жұмыс жасауда, ең бірінші жоқ дыбыстарды қойып, сол дыбыстарды буында, сөзде, сөйлемде машықтандыру қажет. Дыбыстармен жұмыс жасауда бала тез қабылдауы үшін әртүрлі ойындар өте маңызды. Сондай-ақ, сөйлеу тілін дамыту қызметін ұйымдастыру жұмысында ойын әрекеті ең маңызды орын алады. Логопед бақылау, заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу мен жаңылтпаштар айту және құрастыру, саяхат, ойын әрекеттерін ұйымдастыру барысында балалардың сөйлеу тілдерін дамытады.

Түрлі ойындар әрекетінің және ұйымдастырылған оқу қызметінің мазмұнына қарай танымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмаларды қолдану, балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға, оларды қасиетіне қарай ажыратуға және оны танып білуге үйретеді. Нәтижесінде бала жас ерекшелігіне сәйкес мектепке дейінгі ұйымда бағдармалық міндетті меңгереді. Ойын ұйымдастыруда логопед балалардың ойлануына бағыт бере отырып, заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады, ойынға қызықтыра отырып, зейінін, қиялын, танымын дамытады.

Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен, өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Әр бала өз жетістігіне қуанып, мәз болады. Сондықтан да, ойын-тапсырмаларды таңдауда және іріктеуде балалардың жас және жеке ерекшелігін ескерген жөн.

Логопед балалармен ойынды үш түрлі етіп өткізуіне болады. Олар:

– заттармен;

– үстел үсті;

– сөздік ойын.

Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы өтіледі. Мысалы: «Мен бастаймын, сен аяқта», «Ғажайып қапшық», «Қайтала», «Салыстыр да атын ата», «Дыбыстың орнын тап», «Мен айтамын, сен түзе», «Дыбысты естігенде шапалақта», «Бірдей ойыншықты тап», «Қайсысы көп, қайсысы аз» т.б.

Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домино, лото, суреттерді қолданылады. Мысалы: «Суретті құрастыр», «Қандай затқа ұқсайды?», «Қай сурет тығылды?», «Бір сөзбен ата», «Кім байқағыш?», «Қиылған суреттер», «Ұқсасын тап», «4-ші не артық?», «Есіңде сақта».

Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге, дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын түсінуге, орынды сөйлеуге үйренеді. Мысалы: «Сөз ойла», «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш сөз ата».

Балалардың сөйлеу тілдерін дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар, «Шәйді суытамыз», «Жапырақтарды ұшыр», «Қарды үрле», «Қолды жылытамыз» тыныс жаттығуларын және «Пішіндер әлемі», «Өрнекті есіңде сақта», «Қиын жолдар», «Суретті жалғастыр», «Биші адамдар», «Көңілді таяқшалар» тәрізді жаттығу, тапсырмаларды, «Тәтті тосап», «Бақалар», «Түтікше», «Кесе», «Тау», «Сағат» артикуляциялық жаттығуларды да пайдаланып отыру өз нәтижесін берді. Бұл аталған жаттығу, тапсырмалар балалардың сөйлеу тілдерін дамыта отырып, таным белсендіктерін және саусақ бұлшық еттерін дамытады.

Ойын әрекеттерін ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, көрнекіліктерді дайындау ойынды өткізуге дайындық болып табылады.

Ең бірінші балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру өте маңызды табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі, балалардың белсенділігі және олардың қайталау әрекеті болып табылады.

Балалардың сөйлеу тілдерін дамытуда ойындарды, тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын әрекеті арқылы балалардың сөйлеу тілдері дамып, ауызша сөйлеу әрекеті машықтанады, таным белсенділіктері қалыптасып, ақыл-ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.

Балалардың тілін дамыту мақсатында ауызекі сөйлеу, байланыстырып сөйлеуді дамыту мен сөздік қорын дамыту үшін ұйымдастырылған оқу қызметінде және ҰОҚ тыс уақытта ойналатын ойындардың маңызы зор. Ойын шарттары мен көрнекіліктерін пайдаланып, ойналатын ойындар арқылы балалардың жеке басын, ойын әрекетін дамытуға болады. Ойындар балалардың ақыл-ойын дамытады және өзін-өзі бақылауға үйретеді. Ойындарды өткізуде балалардың ойынды саналы түрде ұғып, ол ойын шартын дұрыс орындауға тырысып, белгілі нәтижеге жету мақсаты көзделеді. Бала ойын мақсатына сай ойын шартын орындап, мұндағы сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беруге дағдыланады. Ойын шартын, ережесін қатаң сақтау арқылы жолдастарын тыңдай білу, олардың қателіктерін түзетуге белсенділік көрсетуге ынталандырылады. Ойындарды «Тіл дамыту», «Сауат ашу», «Дыбысты айту қабілетін дамыту» ұйымдастырылған оқу қызметтерінде пайдаланудың тиімділігі тәжірибеде анықталып отыр. ҰОҚ бекіту, ҰОҚ-де меңгерген мәлімет туралы түсінігін кеңейтуде, балалардың шығармашылығын дамыту, тіл байлығын молайтуға, сөздік қорларын дамытуға септігін тигізеді. Ойын әрекеті арқылы балаларды білімге деген қызығушылықтарын, құштарлықтарын арттырады.

Компьютердің адам ағзасына залалын тигізетін факторлары мынандай:
 
 *Көздің көру қабілетін төмендетеді
 *Омыртқалардың қисаюына әкеледі
 *Жүйкеге салмақ түсіреді
 *Шаршағыштық,әлсіздік басады
 Бұған қоса және жағымсыздықтары бала күнгі құмарпаздықтар секілді еркінен тыс компьютерге тәуелді болып «байланады».Мінезі күрт өзгереді, айналасына немқұрайлы қарауды әдетке айналдырады. Басқа ойындарға, ақыл-ойды дамытатын қызықты тақырыптарға талпынысы болмайды. Баланың көңіл-күйіне де әсер етеді, яғни көңілді, сергек жүргеннен гөрі көбінесе ашулы, күш көрсетуге бейім тұрады. Сонымен бірге балада тек өзіне ғана мәлім «жабық әлем» қалыптасады. Тек компьютермен шектелетіндіктен мұндай бала ерте ме, кеш пе әйтеуір қатарластарымен тілдесе алмайтын халге жетеді. Тіпті, бұған дейін достасып жүрген жолдастарын жоғалтады…
 Компьютер не үшін керек?
 Расында, сіз осыншама «жапа шектіруші» компьютердің залалын біле тұра, балаңызға оны қолдануға рұқсат берер ме едіңіз? «ЖОҚ» деп кесіп айтуға асықпаңыз. Өйткені, сіз оған мұлде жоламай қой дегеннен гөрі, қалай дұрыс пайдалануды біліп алғаныңыз әбден орынды. Мәселен, компьютерде балаларға арналған қандай бағдарламалар бар деген сұрақты бірінші қоялық. Ондай бағдарламалар жеткілікті. Шет тілін, соның ішінде ағылшын, француз, неміс, түрік, корей, қытай тілін үйететін бағдарламалар ойымызға бірден түсіп отыр. Сосын балалар танымын арттыратын әртүрлі суреттерге толы компьютерлік энциклопедиялар, табиғат әлемі, өсімдік, жан-жануарлар, мұхит пен тау-тасты, аспен әлемін тағы басқа тақырыптарды қамтып білімін толықтыратын бағдарламалар бар. Және ой-қиялын дамытуға арналған, тілін жаттықтыратын сұрақ-жауап түріндегі ойындар, ойлау қабілеті мен есте сақтау қабілетін жетілдіретін ойындардың компьютерлік нұсқасы толып жатыр. Тек әттең-айы, мұның барлығы орыс тілінде.Қазақ тілінде бұл бағдарламалар әзірге бұл бағдарламалар жоқ. Әрине, жаңа ғасырдың тынысына айналған компьютерге қазақша балалар бағдарламасын енгізу керек. Бұл осы күйі «бос кеңістік» болып қалмайды. күндердің күнінде мұндай бағдарламалардың сансыз түрлері қаптап шығатынына, оны балалар игілеігі үшін пайдаланатынымызға сенімдіміз. Уақыт қалайда заманның талабын орындайды.
 Міне, түрлі ойын түріндегі бағдарламалардың бар екенін айттық. Оны қолданып көруге кеңес береміз. Енді компьютер-ұстаз балаға адам-ұстаздан асып түсіп, не бере білуі мүмкін деген теңіректі зерттеп көрейікші.
 Алдымен, компьютердегі балалар бағдарламасының қайсысы болмасын ойын түрінде ұсынылады.Бірақ, қандай ойын-сабақ болса да бала белгілі бір шамада шалығады, Сол себепті баланың ынтасын жоғалтып алмау үшін қызықтыру амалдарын ойлап табу қажет.
 Мысал: Анасы бес жасар баласына әріптердді жаңадан үйретіп жүрді. Бір күні баланың әріп жаттауға ықыласы болмай ұалады. Арада үш күннен кейін әлгі бала шешесінің компьютердегі әріптерге қолдарын тез жүгіртіп, текст жазып жатқанын байқап қызыға қарап тұрады. Сосын шешесінен "әріптерді мен өзім жазып көрейінші" деп сұранды. Анасы кенет компьютер әріптерін ірі етіп ұлғайтып берді де, баласын үстелге ыңғайластырды. Ол бұл тәсілді қуана орындады. Сөйтіп күніне 10 минут уақыт бөлу арқылы бала әліппедегі барлық әріптерді жаттап алды.
 Екіншіден, компьютердің ойын-сабақтары баланың есте сақтау жады мен мұқият болу қабілетін арттырады. Қалай десеңіз, ондағы ойындар өте ашық түстерден құралған. Және бала ол жерде әрбір заттың егжей-тегжейіне дейін мән беріп қарап, жаттап алады.Мысалы, пілдің бейнесі. Оның түсі қандай, бойы-тұрқы қалай, ол қай жерде мекен етеді? Осы сұрақтарға бала кейбір ажағдайда ата-анасының көмегінен тыс жауап ала алады.
 Үшіншіден, қолдарының жүйріктігі артады. Пернетақталарды басу арқылы баланың қолдары жаттығады. Төртіншіден, бала компьютер ойындарынан әртүрлі ақпараттар алады және қарапайым болса де ол үшін жаңа, жылдам болғандықтан, балақай шұғыл ойлануға, түйген ойларын тез қорытып үлгеруге бейімделеді. 
 Дегенмен, компьютер болғаны, баламыз керемет дарынды болып кетеді деп ойламаңыз. Компьютер дискілерін сатып аларда баланың миына көп салмақ түсіретін көлемді, ұзақ уақытта талап ететінін алмаңыз. Қалай дегенмен, ондағы танымдық ойындарға сіздің де қатысып, баланың қойған сұрақтарына жауап бере алатындай, онымен әңгімелесіп-пікірлесе алатындай, ойын түрлері болса құптарлық. Өйткені, компьютер қанша тамаша болғанымен, өзіңіздей жылылық бере алмайды.
 Есіңізде сақтаңыз! Балаңыздың компьютермен жұмыс істей алуы, компьютерге қызығушылығы мен қарым-қатынасының қандай болатыны тікелей сізге байланысты. Сіз өзіңізді компьютер алдында қалай ұстайсыз? Интернет пен компьютер ойындарына қанша уақытыңызды бөлесіз және осы әдетіңіз арқылы балаға қандай үлгі көрсетіп жатырсыз, көп нәрсе осыған келіп тіреледі. Мұның бәрінде бала сізді қайталайтын болады.
 Дегенмен, компьютердің алғашқы шыққандағысына қарағанда қазіргі үлгілері әлдеқайда залалсыз етіп дайындалған. Сапасы жоғары, бұрынғыдай адам ағзасын сәулелендірмейді, яғни экраннан бөлінетін сәуленің күшін қайтаратын қорғаныш жабындысы бар. Оның ішінде қорғаныш сүзгілерінің арасында сұйық кристалданған немесе кәсіби сериядағы мониторлар көз жанарына қауіпсіз болып есептеледі. Бірақ, бұл осылай екен деп монитордың алдында ертелі-кеш отыра беруге болады деген сөз емес. Қанша дегенмен артық уақыт отыру бәрібір көзге және миыңызжы ауыртып, үстелден тұрған кезде басыңыз айналады. Балалар үшін мұның соңы конъюнктивитке әкеліп соғуы мүмкін. Мұндай жағдайда баланың көзі тез қызарып кетеді, ішіне құм түсіп кеткендей суырып ауыратын болады. 
 Бала көз ауруының алдын аламын десеңіз, барлық талапқа сай келетін сапалы компьютер сатып алуға тырысыңыз.
 Сонымен бірге:
 * Компьютерге арналған арнайы үстел болуын және оның балаға жайлы болуына мүмкіндік жасағыз
 * Монитор экранынан ылғал шүберекпен жиі тазалап тұрыңыз, ондағы шаңның өзі көзге кері әсерін тигізеді
 * Монитор мен орындықтың ара қашықтығын сақтаңыз, яғни бала өзін 50-60 см экраннан алыс ұстауы керек
 * Үй ішінде интернетті пайдалануға және атыс-шабысқа толы ойындарды ойнауға тиым салыңыз
 * Әр 15-20 минут сайын көзді тынықтырып отырған жөн. Ол үшін көзге арналған жаттығуларды үйретіңіз. Мысалы: көздің қарашығын жоғарыдағы бір нүктедегі, сосын төмендегі бір нүктедегі (басты қозғалтпастан) қадау керек. Содан кейін оңға-солға, жоғары-төменге қаратып бірнеше рет қайталаймыз. Мұны күделікті орындауды ұмытпау керек.
 * Компьютерге арналған арнайы қорғаныш көзілдірігін балаңызға сатып әперсеңіз болады
 Бүкірейіп отырудан сақтандырыңыз

Тәрбиешілер: Иманбекова И

                      Мадимарова Г

Mектеп жасына дейінгі балаларды мектепке дайындау  қазіргі таңда психология мен педагогика ғылымдарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Оқыту мен тәрбие мазмұны терең ғылыми негізде бола отырып, көп қырлы дәстүр мен халықтың ұлттық психологиясын бейнелеуі қажет.   Бұл көптеген жұмысты талап ететін өте  ауқымды мәселе. Яғни балабақша мен мектеп арасында өзара байланысты орнату қажет. Себебі мектеп жасына дейінгі балаларды психологиялық тұрғыда дайындап, мектепті алдын ала экскурсия жасау арқылы көрсету керек.

Көптеген ата-аналар балаларының мектепке баруы үшін тек әріптерді танып, санай алса болғаны деп тұжырымдайды, әрине бұл да маңызды фактор.   Алайда, баланың мектепке психологиялық жағынан дайындығына назар аудармайды. Бұл кезең балалар үшін өте ауыр. Сондықтан балабақшада мектепалды даярлық топ тәрбиеленушілеріне өзіндік әдіс-тәсілдерін  қолданады. Барлық оқу ұйымдастырылатын қызмет барынша мектепке дайындалуға бағытталып, педагог-психолог балалармен жұмыс жүргізеді. Баланың жан-жақты дамуына, мектепке бейімделуіне ата- аналардың да қосар үлесі мол. Балаға әрдайым екі жақты көмек қажет. Мектепке алғаш бару бала өміріне үлкен   жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға бейімделуі мен өсіп-жетілуінің алғашқы бастамасы болады.

Оқу бағдарламасы бойынша тапсырмаларды  жақсы меңгеру  үшін, іс-жүзінде жазу мен оқуды біліп барғаны дұрыс. Оқу-жазуды меңгеру тез бейімделуіне жақсы көмек болады. Балаға жазу-сызу барысында қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйрету жақсы нәтиже береді.  Баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы шарт, сөйлеген сөзінің мағынасы өзіне түсінікті болу керек, өзінің ойын жеткізе алуы қажет. Жазып-санаумен шектеліп қана қоймай, салыстыра білуді және талдауды, ойлай білуді меңгеруі тиіс. Өздігінен қорытынды жасай білсе, көп нәрсені жақсы түсінеді. Көрнекі әрекет ойлау қабілетінің жоғары  болуына ықпал етеді. Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуіне, рухани  тәрбие беруде алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізеді.

Мектепке дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтермен және басқа балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінде  жағымсыз эмоциялық сезіну, қорқыныш пайда болады. Сондықтан балалардың көңіл күйі болмай, себепсізден жиі ауруын  «мектеп неврозы» деп сипаттайды.  Сол себепті ата-аналар балаларына мектепке дейін және алғаш кезеңде  психологиялық қолдау білдіріп, оларды үнемі демеп, қанаттандырып, жігерлендіру отыруы қажет.

Логопед: М.С.Бейсалы

Бала анасының бойына біткеннен бастап, шыр етіп дүниеге келген кезде де даму үстінде болады. Осы орайда ата-ана бала дүниеге келгеннен бастап оның ұсақ моторикасын және сөйлеу тілін дамытуға баса көңіл бөлуі керек.

Мамандардың айтуынша, бір жастағы бала кемінде 10-15 сөзді, екі жастағы бала 300-дей сөзді анық айтып, ал үш жастан асқан соң еркін сөйлесе алатын жағдайда болуы қажет.

Қазіргі кезде тілі мүкіс не уақытынан кеш шығатын балалар саны көп. Бала тілінің кеш шығу себептері мен оларды емдеу жолдарын  психолог, логопед мамандары бірге анықтайды.

"Ең алдымен әр ата-ана өзінен бастауы керек. Себебі, сөйлеу өздігінен пайда болмайды, оны үйрену және балаға үйрету қажет. Бұл тек қарым-қатынас процесінде ғана жүзеге асады. Егер сіз табиғатыңыздан үнсіз, көп сөйлемейтін жан болсаңыз да, балаңызбен міндетті түрде сөйлесіңіз. Себебі балаға өзіне қатысты жағдайды және айналасында не болып жатқанын түсіндірсе, балаға айтқаныңды түсіну оңай болады. Сондықтан өз әрекетіңізді сөзбен түсіндіріп отыруға тырысыңыз", – дейді маман.

Екіншіден, кез келген жағдайды баяндап отыруға тырысу керек. Бұл – бала сізді тыңдап, көріп отырғанына көз жеткізгенде ғана баратын әрекет. Өйткені бала үшін сіз – үлгі алатын бірінші адамсыз. Сөйлеген кезде сөзіңіз балаға бағытталуы тиіс. Одан бөлек көзіне қарап сөйлеңіз. Бұл балаңыз мазасыз, бір орында отырмайтын, көп қимылдайтын болса маңызды.

Маманның айтуынша, егер сіздің кішкентайыңыз әлі де тілі шықпаған болса немесе аз сөз айтса, артикуляциялық жаттығуды қолдануға болады. Ол дегеніміз – сөйлеу тілі аппаратының бұлшық еттерін шынықтыратын, оның мүшелерінің қимыл-қозғалыстарын қалыптастыратын және нығайтып, жетілдіретін арнайы іріктеліп алынған жаттығулар болып табылады.

Сонымен қатар түзеу жұмысында белсенді қолданылатын логопедиялық массаж және өзін-өзі уқалауға үйрету артикуляциялық бұлшық еттердің тонусын тез қалпына келтіруге және үйлесімді артикуляциялық қимылдарды қалыптастыруға ықпал етеді. Тыныс алу жаттығуларының да берері мол. Тыныс шығару, үзіліс және тыныс.

Сондай-ақ логопед ата-ана әр сөзді, сөйлемді асықпай, анық, түсінікті айтуы керек, дейді. Балалар өте сезімтал. Тіпті бір сөзді тәртібін өзгертіп бірнеше рет қайталап айтыңыз. Бала жаңа сөзді меңгеруі үшін сол сөзді бірнеше рет түрлі бағытта қолданған дұрыс.

Бала тілінің даму ерекшеліктері

"Баланың тілі дұрыс шығу үшін ата-аналарға қандай кеңес айтасыз? " деген сауалымызға: "Баланың тілі тез және дұрыс шығуы үшін үлкендер әр қимылын, ойын дауыстап айтып түсіндіріп отыруы керек. Балаларға көбіне үлкендердің әңгімелесіп, тілдесуі жетіспейді. Сәби керек нәрсесін қолмен көрсетсе немесе ымдаса ата-анасы бірден оны қолына ұстатады. Енді түк қиналмастан қажеті өтеліп жатса бала сөйлеп қиналып қайтсін? Сол үшін сұрақтар қою арқылы сөзге тарту керек. Бұл – баланың сөздік қорын молайтудың бір жолы", – деген жауап қатты.

Одан бөлек ұсақ моториканы дамыту жағын естен шығармаған жөн. Себебі саусақты қимылдату мидағы сөйлеу функциясына жауапты тітіркендіреді. Басында ата-анасы баласының дұрыс сөйлемеуін еркелік деп ойлауы мүмкін. Сол ойымен көп уақытын өткізіп алатын көрінеді.

Кейбірі әкесі бала кезінде кеш сөйлегендіктен тұқымнан деп топшылайды. Маманның айтуынша, бұл – қате түсінік. Мектепке барғанға дейін бала дұрыс сөйлемесе ата-ана дабыл қаққаны жөн.

Әр ата-ана баласының үйлесімді дамығанын армандайды және соған ұмтылады. Баланың мықты және дені сау, ақылды, табысты, жақсы сөйлесе екен деп ойлайды. Сөйлеудің дамуы балада ерекшелігіне байланысты әртүрлі. Егер кейбірі 1,5 жасында тоқтамай сөйлеп, толыққанды сөйлем құрай алса, басқасы алғашқы сөздерін екі жасынан кейін ғана айта бастайды. Әрине алғашқы кезде сәби анасы не әкесінен естіген әр сөзді қайталауға тырысады. Әріптер мен сөйлемдер көңілді комбинация ретінде көрінуі мүмкін. Бірақ балаға дұрыс үлгі көрсетсе, тілі тез шығады.

Логопедтің айтуынша, балада туылған сәттен бастап дыбыстық реакциялар пайда болады.

Бала тілінің 0-ден 2 жасқа дейінгі дамуын бірнеше кезеңге бөлуге болады.

Яғни:

• 2-3 ай: бұл уақытта бала уілдеп, былдырлай бастайды. Бала үндемесе, ата-ана дабыл қаға бастауы керек;
• 9-10 ай: ересектердің сөйлеуі мен алғашқы сөздер туралы түсінік қалыптасады. Бірақ бұл жаста бала ересектердің сөйлеуіне емес, жағдай мен интонацияға жауап береді;
• 11-12 ай: сөйлеушінің интонациясына және қоршаған жағдайға қарамастан, не айтып жатқанына реакция бар;
• 1-1,5 жас: баланың ситуациялық сөйлеуі дамиды. Сөздері жағдайға байланысты әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Бала дыбыстарды жиі шатастырып, бұрмалайды;
• 1,5-2 жас: ересектердің сөйлеуін түсінудің қарқынды даму кезеңі.

Баланың сөздің қорындағы сөз саны тез артады, алғашқы тіркестер пайда болады. Сөздер ситуациялық емес, жалпыланған. Осы кезеңде бала үлгі алуы және қайталауы үшін сөйлеудің қажетті көлемін қамтамасыз ету өте маңызды. Ми жасушалары сөздерді және оларды сөйлемге қосу ережелерін барынша меңгеруге дайын.

Бала қалай сөйлеп үйренеді?

Әр балада тілінің даму ерекшелігі әртүрлі жүретінін айттық. Сол себептен баланы дамыту және тәрбиелеу мәселесін тиімді шешу үшін ересек адам өзінің дамуының белгілі бір кезеңінде баланың нені білуі керек екенін нақты түсінуі керекЕкі жастағы бала тілінің орташа даму деңгейі:

Балалар қарапайым сюжеттік суреттерде көрсетілген әрекеттер мен заттарды және үстелге қой, диванға отыр деген сияқты сөздерді түсінеді;

Екі бөліктен тұратын ересектердің өтініштерін орындай алады;

Бір жарым жасқа дейін баланың сөздік қоры шамамен 50 сөзді құраса, екі жасында 200-400 сөз болады.

Баланың сөздік қорының басым бөлігі ойын және тұрмыстық тақырыптағы заттарды білдіретін зат есімдер, сондай-ақ қарапайым әрекеттерді білдіретін етістіктерден тұрады.

Бір жарым жастан асқаннан кейін балалар "бұл қалай аталады?", "бұл не?" деген тараптағы сұрақтарды жиі қоя бастайды. Десе де сөйлеу әлі де аграмматикалық тұрғыда, яғни сөздің грамматикалық құрылысындағы қателер болады.

Балалар 2-4 сөзден тұратын сөз тіркестерін қолданады, қазіргі кездегі 3-ші тұлғаның етістіктерін зат есімдермен келістіреді. Кейбір жағдайлардың формаларын қолданады. Етістіктердің бірінші жағы және "мен" есімдігі пайда болады. Баланың сөйлеуіндегі қателік ана тілінің көптеген дыбыстарының дұрыс емес дыбысталуымен сипатталады (физиологиялық тіл сатысы). Баланың әрбір қимылын қадағалаңыз. Әрбір бала өз жасына сай жетіліп-дамуы қажет. Оның денесіндегі, қимылындағы әрбір өзгеріс оның дамуын тежеуі мүмкін. Сөйлеуде де солай. Кекештеніп сөйлесе, ойын жеткізуде қиналса, сөйлегенде ауыз қуысының мүшелерін қалыпты жағдайда қимылдатпай, өзгеше әрекет жасаса, мұның бәрі баланы дәрігерге апаруға себеп болуы мүмкін

Балаға жаңа сөзді қалай үйретеміз?

"Балаға жаңа сөздерді үйрету кезінде есте сақтау керек бірінші нәрсе: "Жақсы көңіл-күй – сәттілік кепілі". Бала білмейтін жаңа сөздерді эмоционалды жағымды жағдайда айтыңыз. Психологтар мұндай жағдайда бала он есе жақсы оқып, тез үйренетінін байқаған. Сондай-ақ баланың көру, жанасу, иіс сезу, яғни тақырыпты әртүрлі тәсілдермен зерттеу мүмкіндігінің болуы маңызды. Егер сіз баланың бір затты алып, ұстап отырғанын байқасаңыз, зат атауын түсінікті, анық әрі мәнерлеп бірнеше рет айтыңыз", – деген логопед маман бала сізбен сөйлескісі келсе, көңілін қайтармау керек.

Маман баланың сөйлесуге деген ынтасын әрдайым қолдап отыруы керек дейді. Егер баланың былдырлауы бірсарынды болса, өзгертуге тырысыңыз. Нақтыласақ, басқа да дауысты, дауыссыз дыбыстарды (ля-ля-ля, ку-ку, дю-дя) пайдалана отырып, өзгешелеу керек.

Жалпы бала 6 жасқа дейін барлық әріпті толық айтуға тиіс. Сөйлеуінде кедергі, ақауы бар балаларды 3-сыныпқа логопед мамандарға көрсетсе, түзеліп кетеді. Ал логопедтің жұмысынан кейін де әріптері дұрыс болмаса, ол баланы сөйлеу кемістіктерін түзейтін арнайы мектептерге берген жөн

Психолог: Г.Е.Жораева

Агрессивті мінез—құлық мектеп жасына дейінгі балалар арасында жиі кездесетін құқық бұзушылықтардың бірі болып табылады, өйткені бұл мақсатқа жетудің ең жылдам және тиімді жолы.

Агрессия — бұл қоғамда адамдардың өмір сүруінің нормалары мен ережелеріне қайшы келетін, шабуыл объектілеріне зиян келтіретін, адамдарға физикалық және моральдық зиян келтіретін немесе психологиялық қолайсыздықты тудыратын дәлелді деструктивті мінез-құлық.

Агрессия түрлері:

Ауызша агрессия: айқайға, қорлауға және қорлауға, тіпті қоқан-лоққыларға ұласатын әңгіменің жоғары реңі мүмкін.

Физикалық агрессия кез келген адамға физикалық әсер ету немесе басқа біреудің мүлкіне зиян келтіру: тістеу, ұрып-соғу, әртүрлі заттардың, техниканың зақымдануы және т.б.

Тікелей агрессия белгілі бір объектіге бағытталған.

Жанама (жанама) агрессия бала өсек айтуы, дөрекі әзілдерді қолдануы, арандатуы мүмкін. Өзіне қарсы аутоагрессия. Бұл шашты, кірпіктерді, қастарды жұлу, тырнақтарды тістеу, жиі жарақаттану кезінде көрінеді.

Агрессияның себептері: 1) отбасындағы жанжалдар; 2) отбасылық жанжалдар (төбелес) кезінде дене күшін қолдану; 3) балаға дөрекі, зорлық-зомбылық көрсету; 4) баланы қатыгез спорт түрлеріне қатысуға (көруге) тарту: бокс, ережесіз жекпе-жек; 5) жанжалды, мәселені шешудің тәсілі ретінде агрессивті мінез-құлықты мақұлдау: "Ал сен оны бұзасың!", "Сен де оны ұрасың!", "Ал сен оны алып кете алмайсың ба?!", "Өзгеріс бер!".

Агрессия мыналарға бағытталуы мүмкін: отбасынан тыс адамдарды қоршаған адамдарға, тек жақын адамдарға, жануарларға, символдық және қиял-ғажайып объектілерге, сыртқы физикалық объектілерге, өзіне.

Агрессивті мінез-құлыққа әсер ететін факторлар: отбасындағы тәрбие стилі (гипер- және гипоқауіпсіздік), тұрақсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай, туа біткен бейімділік (дұшпандық), жағымсыз (жағдайлық) жағдайлар (ауырсыну, ыстық, толып кету), қозу, бұқаралық мәдениет және зорлық-зомбылық көріністерін көрсету, адамның жеке ерекшеліктері (темперамент), отбасының әлеуметтік-мәдени жағдайы, ата-анасы болып табылатын ұзақ мерзімді немесе жиі көңілсіздіктер (күйзелістер), ата-ананың балаға еліктейтін тұрақты агрессивті мінез-құлқы , балаға деген сүйіспеншілігінің болмауы, оның бойында қорғансыздық, қауіп-қатер, топтың ықпалы, агрессивті ойындар сезімін қалыптастыру.

"Отбасылық" себептер: ата-аналардың балаларды қабылдамауы, отбасындағы эмоционалдық байланыстардың бұзылуы, ата-аналардың немқұрайлылығы немесе дұшпандығы, баланың жеке басын құрметтемеу, шамадан тыс бақылау немесе оның толық болмауы, ата-аналардың назарының шамадан тыс немесе жеткіліксіздігі, физикалық белсенділікке тыйым салу.

Ситуациялық себептер: денсаулықтың нашарлығы, шамадан тыс жұмыс, тамақ өнімдерінің әсері, шудың, дірілдің, тығыздықтың, ауа температурасының әсері.

Әлеуметтік-биологиялық себептер: ұлдар қыздарға қарағанда белсенді агрессияны жиі көрсетеді, нәсілдік алалаушылықтан немесе нәсілдік дұшпандықтан туындаған балалардың агрессивті мінез-құлқы, балалардың агрессивті реакциялары олар үшін маңызды ересектердің көзқарастары мен құндылықтар жүйесінен туындайды, балалар барлық адамдарды "өздерінің" және "басқалардың" деп бөлуге бейім. . Бұл "бейтаныс адамдарға" қарсы ашық агрессияға әкеледі. Егер ата-аналар бүгін балаларына бір нәрсені айтса, ертең басқасын айтса, тәрбиешілер, жалпы топ туралы теріс пікір айтса, балаға өздерінің қарама-қайшы мәлімдемелерін таңса, онда бұл, әрине, шатасуға, ашуланшақтыққа, ашулануға ықпал етеді., ата-аналарға да, мұғалімдерге де, құрдастарына да, басқа адамдарға да қарсы.

Баланың агрессивтілігінің критерийлері: жиі өзін-өзі бақылауды жоғалтады, жиі дауласады, үлкендермен ұрысады, ережелерді сақтаудан жиі бас тартады, көбінесе адамдарды әдейі ренжітеді, жиі қызғаншақ, кекшіл, өз қателіктері үшін басқаларды кінәлайды, жиі ашуланады және ештеңе істеуден бас тартады, сезімтал, басқалардың әртүрлі әрекеттеріне өте тез әрекет етеді, бұл оны жиі ренжітеді. Агрессивті балаға қатысты басқалардың жалпы стратегиясы:

− ұру үшін әкелінген баланың қолын тоқтатыңыз, баланы айқайлаңыз;

− агрессивті мінез-құлыққа нақты тыйым салуды белгілеңіз, оны жүйелі түрде еске түсіріңіз;

− балаңызға агрессивті мінез-құлық, жансыз заттарға, тіпті одан да тірі адамдарға физикалық және ауызша агрессияның жағымсыздығын көрсетіңіз;

− балаларға эмпатияны, тәжірибені дамытуға негізделген өзара әрекеттесудің балама әдістерін ұсыныңыз;

− адамға тән табиғи эмоция ретінде ашуды білдіру тәсілдерін үйрету. Егер бала агрессивті болса, ата-аналар мен тәрбиешілер өзін қалай ұстауы керек: "кеңес" жинап, проблемамен күресудің бірыңғай тактикасын, тыйым салу жүйесін, тыйымның бұзылуына әрекет етудің бірыңғай әдісін, тәрбиенің бірыңғай әдісін, ашуды білдірудің қолайлы тәсілдерін үйрету.

Баланың агрессивті мінез-құлқын қалай болдырмауға болады: баланың жеке басына құрметпен қарау, сіз оның жаман екенін балаға сіңіре алмайсыз, баланы қорлай алмайсыз, бұрышқа қоя алмайсыз, баланы физикалық түрде жазаламаңыз, баланың барлық кемшіліктерін қабылдауға тырысыңыз, өз сезімдеріңізді қолайлы түрде білдіруге мүмкіндік беріңіз, бала жанжалдар мен жанжалдардың куәсі болмауы керек, жағдайды орынды әзілмен сейілтіңіз.

Агрессивті балалармен психокоррекциялық жұмыстың міндеттері: өз жағдайын және басқа адамды түсіну қабілетін дамыту.

Түзету әдістері: әртүрлі эмоционалдық күйлерді көрсететін фотосуреттермен жұмыс; эмоцияларды салу, мүсіндеу; әртүрлі эмоционалдық күйлерді көрсететін көріністерді сахналау; "агрессор" "жәбірленуші" рөлін жоғалтатын проблемалық жағдайды көрсететін рөлдік ойындар. Өз эмоцияларын қоғамға қолайлы түрде білдіру және ашуын басқара білу қабілетін дамыту. Түзету әдістері: ашуды қимыл-қозғалыс арқылы қабылдау (батып кету, т.б.); ашуды мүсіндеу және сурет салу; деструктивті әрекеттерді вербалды жоспарға аудару ("Тоқта және не істегің келетінін ойла"); "Әрекетке көшкенге дейін 10-ға дейін сана" ережесін енгізу; бақылау дағдыларын дамыту үшін жағдайды тудыратын рөлдік ойын; сенсорлық арналар арқылы ашуыңызды сезіну ("ашуыңыз қандай? оның түсі, құлағы, дәмі, жанасуы қандай"). Шиеленісті азайту жолдарын үйрету. Түзету әдістері: сумен, құммен ойнау, өзін-өзі босаңсыту әдістерін үйрету, тыныс алу, фонда тыныш музыка, ашық ойындар. Қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

Түзету әдістері: ынтымақтастыққа бағытталған ойындарды қолдану; балалармен әртүрлі мінез-құлық реакцияларының салдарын талдау, жағымды реакцияны таңдау және оны рөлдік ойынға бекіту (әңгімелер, жағдаяттар туралы ертегілер, пікірталастар); баланы спорттық командалық ойындарға қосу (агрессияны жою, ұжымдағы өзара іс-қимыл, белгілі бір ережелерді сақтау), балаларды келіссөздер жүргізуге, өз сезімдерін білдіруге үйрету ("сенің бұлай істегенің маған ұнамайды"). Жеке жетістіктер негізінде позитивті өзін-өзі қабылдауды қалыптастыру.

Түзету әдістері: қолда бар және мүмкін жетістіктер үшін марапаттар мен марапаттар жүйесін әзірлеу ("жетістіктер альбомы", медальдар, дипломдар, қошемет және т.б.); балаға басқаларға қарағанда бір нәрсені жақсы істеуге үйренуге көмектесу; ұрыспау, бірақ басқа балалардың алдында баланы жетістіктері үшін мадақтау, басқаларды оқытуды сұрау. Балалардың агрессивтілігіне жол беру маңызды.

Сіз оларға ұсына аласыз:

− жастықпен күресу;

− қағазды жырту және жырту;

− "айқайлауға арналған дорбаны" қолданыңыз;

− үстелді үрлемелі балғамен ұру;

− пластилинді картонға немесе қағазға сүртіңіз;

− аты-жөні, бірақ ренжітпейді, бірақ тақырып бойынша ("ал сен сәбізсің");

− агрессияны бейтараптандыруға, жинақталған шиеленісті жеңілдетуге, қарым-қатынас жасаудың тиімді тәсілдерін үйренуге ықпал ететін ашық ойындар.

Агрессияны түзету мақсатында балалармен спектакльдер қоюға болады, онда проблемалық агрессивті балаларға позитивті күш сипаттамалары бар рөлдер (батырлар, рыцарьлар және т.б.) берілуі керек, сонымен қатар терапевтік ертегілерді оқумен ай сайынғы әңгімелер жүргізілуі керек. . Ертегі кейіпкерлерін тыңдау, оларға жанашырлық таныту барысында бала олардың сезімдерін, мінез-құлық мотивтерін және іс-әрекеттерін ғана емес, сонымен бірге өзінің сезімдерін де түсінуге үйренеді. Агрессивті баланың айналасындағы ересектер үшін оның өкпесінен қорқу агрессивтіліктің жоғарылауына ықпал ететінін есте ұстаған жөн. Жапсырмаларды ілу де осыған ықпал етеді: "А, мен солай болғандықтан, мен саған көрсетемін!".

Агрессивтілікті "емдеу". Балалардың агрессивті мінез-құлқын түзету үшін алдын-алу әдістерімен бірдей әдістер қолданылады. Мұндай типтегі бала үшін мейірімді сөздің өзі оның ашуын кетіре алады. Мұндай баланы "бұзылған" деп санамаңыз. Егер сіз осылай ойлай бастасаңыз, сізде баладан алшақтау, бас тарту сезімі пайда болуы мүмкін. Мұны ол да міндетті түрде сезінеді, ал ең жақын адамдарыңыздың арасында жалғыздықты сезіну баланың одан сайын қиындауына әкелуі мүмкін. Баланың өзі агрессивтіліктен ең көп зардап шегеді: ол ата-анасымен жанжалдасады, достарынан айырылады, үнемі тітіркенуде және көбінесе қорқынышта өмір сүреді. Мұның бәрі баланы бақытсыз етеді. Мұндай балаға қамқорлық пен жылулық - ең жақсы дәрі. Ол әр сәтте ата-анасының оны жақсы көретінін, бағалайтынын және қабылдайтынын сезінсін. Бала оның сізге қажет және маңызды екенін көрсін. Өз сезімдеріңіз бен балаңыздың сезімдері туралы сөйлесіңіз, өзіңізді тыңдауға, өз тәжірибеңізді тануға, оларды меңгеруге үйретіңіз және үйреніңіз!

Психолог: Г.Е.Жораева

Агрессивті мінез—құлық мектеп жасына дейінгі балалар арасында жиі кездесетін құқық бұзушылықтардың бірі болып табылады, өйткені бұл мақсатқа жетудің ең жылдам және тиімді жолы.

Агрессия — бұл қоғамда адамдардың өмір сүруінің нормалары мен ережелеріне қайшы келетін, шабуыл объектілеріне зиян келтіретін, адамдарға физикалық және моральдық зиян келтіретін немесе психологиялық қолайсыздықты тудыратын дәлелді деструктивті мінез-құлық.

Агрессия түрлері:

Ауызша агрессия: айқайға, қорлауға және қорлауға, тіпті қоқан-лоққыларға ұласатын әңгіменің жоғары реңі мүмкін.

Физикалық агрессия кез келген адамға физикалық әсер ету немесе басқа біреудің мүлкіне зиян келтіру: тістеу, ұрып-соғу, әртүрлі заттардың, техниканың зақымдануы және т.б.

Тікелей агрессия белгілі бір объектіге бағытталған.

Жанама (жанама) агрессия бала өсек айтуы, дөрекі әзілдерді қолдануы, арандатуы мүмкін. Өзіне қарсы аутоагрессия. Бұл шашты, кірпіктерді, қастарды жұлу, тырнақтарды тістеу, жиі жарақаттану кезінде көрінеді.

Агрессияның себептері: 1) отбасындағы жанжалдар; 2) отбасылық жанжалдар (төбелес) кезінде дене күшін қолдану; 3) балаға дөрекі, зорлық-зомбылық көрсету; 4) баланы қатыгез спорт түрлеріне қатысуға (көруге) тарту: бокс, ережесіз жекпе-жек; 5) жанжалды, мәселені шешудің тәсілі ретінде агрессивті мінез-құлықты мақұлдау: "Ал сен оны бұзасың!", "Сен де оны ұрасың!", "Ал сен оны алып кете алмайсың ба?!", "Өзгеріс бер!".

Агрессия мыналарға бағытталуы мүмкін: отбасынан тыс адамдарды қоршаған адамдарға, тек жақын адамдарға, жануарларға, символдық және қиял-ғажайып объектілерге, сыртқы физикалық объектілерге, өзіне.

Агрессивті мінез-құлыққа әсер ететін факторлар: отбасындағы тәрбие стилі (гипер- және гипоқауіпсіздік), тұрақсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай, туа біткен бейімділік (дұшпандық), жағымсыз (жағдайлық) жағдайлар (ауырсыну, ыстық, толып кету), қозу, бұқаралық мәдениет және зорлық-зомбылық көріністерін көрсету, адамның жеке ерекшеліктері (темперамент), отбасының әлеуметтік-мәдени жағдайы, ата-анасы болып табылатын ұзақ мерзімді немесе жиі көңілсіздіктер (күйзелістер), ата-ананың балаға еліктейтін тұрақты агрессивті мінез-құлқы , балаға деген сүйіспеншілігінің болмауы, оның бойында қорғансыздық, қауіп-қатер, топтың ықпалы, агрессивті ойындар сезімін қалыптастыру.

"Отбасылық" себептер: ата-аналардың балаларды қабылдамауы, отбасындағы эмоционалдық байланыстардың бұзылуы, ата-аналардың немқұрайлылығы немесе дұшпандығы, баланың жеке басын құрметтемеу, шамадан тыс бақылау немесе оның толық болмауы, ата-аналардың назарының шамадан тыс немесе жеткіліксіздігі, физикалық белсенділікке тыйым салу.

Ситуациялық себептер: денсаулықтың нашарлығы, шамадан тыс жұмыс, тамақ өнімдерінің әсері, шудың, дірілдің, тығыздықтың, ауа температурасының әсері.

Әлеуметтік-биологиялық себептер: ұлдар қыздарға қарағанда белсенді агрессияны жиі көрсетеді, нәсілдік алалаушылықтан немесе нәсілдік дұшпандықтан туындаған балалардың агрессивті мінез-құлқы, балалардың агрессивті реакциялары олар үшін маңызды ересектердің көзқарастары мен құндылықтар жүйесінен туындайды, балалар барлық адамдарды "өздерінің" және "басқалардың" деп бөлуге бейім. . Бұл "бейтаныс адамдарға" қарсы ашық агрессияға әкеледі. Егер ата-аналар бүгін балаларына бір нәрсені айтса, ертең басқасын айтса, тәрбиешілер, жалпы топ туралы теріс пікір айтса, балаға өздерінің қарама-қайшы мәлімдемелерін таңса, онда бұл, әрине, шатасуға, ашуланшақтыққа, ашулануға ықпал етеді., ата-аналарға да, мұғалімдерге де, құрдастарына да, басқа адамдарға да қарсы.

Баланың агрессивтілігінің критерийлері: жиі өзін-өзі бақылауды жоғалтады, жиі дауласады, үлкендермен ұрысады, ережелерді сақтаудан жиі бас тартады, көбінесе адамдарды әдейі ренжітеді, жиі қызғаншақ, кекшіл, өз қателіктері үшін басқаларды кінәлайды, жиі ашуланады және ештеңе істеуден бас тартады, сезімтал, басқалардың әртүрлі әрекеттеріне өте тез әрекет етеді, бұл оны жиі ренжітеді. Агрессивті балаға қатысты басқалардың жалпы стратегиясы:

− ұру үшін әкелінген баланың қолын тоқтатыңыз, баланы айқайлаңыз;

− агрессивті мінез-құлыққа нақты тыйым салуды белгілеңіз, оны жүйелі түрде еске түсіріңіз;

− балаңызға агрессивті мінез-құлық, жансыз заттарға, тіпті одан да тірі адамдарға физикалық және ауызша агрессияның жағымсыздығын көрсетіңіз;

− балаларға эмпатияны, тәжірибені дамытуға негізделген өзара әрекеттесудің балама әдістерін ұсыныңыз;

− адамға тән табиғи эмоция ретінде ашуды білдіру тәсілдерін үйрету. Егер бала агрессивті болса, ата-аналар мен тәрбиешілер өзін қалай ұстауы керек: "кеңес" жинап, проблемамен күресудің бірыңғай тактикасын, тыйым салу жүйесін, тыйымның бұзылуына әрекет етудің бірыңғай әдісін, тәрбиенің бірыңғай әдісін, ашуды білдірудің қолайлы тәсілдерін үйрету.

Баланың агрессивті мінез-құлқын қалай болдырмауға болады: баланың жеке басына құрметпен қарау, сіз оның жаман екенін балаға сіңіре алмайсыз, баланы қорлай алмайсыз, бұрышқа қоя алмайсыз, баланы физикалық түрде жазаламаңыз, баланың барлық кемшіліктерін қабылдауға тырысыңыз, өз сезімдеріңізді қолайлы түрде білдіруге мүмкіндік беріңіз, бала жанжалдар мен жанжалдардың куәсі болмауы керек, жағдайды орынды әзілмен сейілтіңіз.

Агрессивті балалармен психокоррекциялық жұмыстың міндеттері: өз жағдайын және басқа адамды түсіну қабілетін дамыту.

Түзету әдістері: әртүрлі эмоционалдық күйлерді көрсететін фотосуреттермен жұмыс; эмоцияларды салу, мүсіндеу; әртүрлі эмоционалдық күйлерді көрсететін көріністерді сахналау; "агрессор" "жәбірленуші" рөлін жоғалтатын проблемалық жағдайды көрсететін рөлдік ойындар. Өз эмоцияларын қоғамға қолайлы түрде білдіру және ашуын басқара білу қабілетін дамыту. Түзету әдістері: ашуды қимыл-қозғалыс арқылы қабылдау (батып кету, т.б.); ашуды мүсіндеу және сурет салу; деструктивті әрекеттерді вербалды жоспарға аудару ("Тоқта және не істегің келетінін ойла"); "Әрекетке көшкенге дейін 10-ға дейін сана" ережесін енгізу; бақылау дағдыларын дамыту үшін жағдайды тудыратын рөлдік ойын; сенсорлық арналар арқылы ашуыңызды сезіну ("ашуыңыз қандай? оның түсі, құлағы, дәмі, жанасуы қандай"). Шиеленісті азайту жолдарын үйрету. Түзету әдістері: сумен, құммен ойнау, өзін-өзі босаңсыту әдістерін үйрету, тыныс алу, фонда тыныш музыка, ашық ойындар. Қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

Түзету әдістері: ынтымақтастыққа бағытталған ойындарды қолдану; балалармен әртүрлі мінез-құлық реакцияларының салдарын талдау, жағымды реакцияны таңдау және оны рөлдік ойынға бекіту (әңгімелер, жағдаяттар туралы ертегілер, пікірталастар); баланы спорттық командалық ойындарға қосу (агрессияны жою, ұжымдағы өзара іс-қимыл, белгілі бір ережелерді сақтау), балаларды келіссөздер жүргізуге, өз сезімдерін білдіруге үйрету ("сенің бұлай істегенің маған ұнамайды"). Жеке жетістіктер негізінде позитивті өзін-өзі қабылдауды қалыптастыру.

Түзету әдістері: қолда бар және мүмкін жетістіктер үшін марапаттар мен марапаттар жүйесін әзірлеу ("жетістіктер альбомы", медальдар, дипломдар, қошемет және т.б.); балаға басқаларға қарағанда бір нәрсені жақсы істеуге үйренуге көмектесу; ұрыспау, бірақ басқа балалардың алдында баланы жетістіктері үшін мадақтау, басқаларды оқытуды сұрау. Балалардың агрессивтілігіне жол беру маңызды.

Сіз оларға ұсына аласыз:

− жастықпен күресу;

− қағазды жырту және жырту;

− "айқайлауға арналған дорбаны" қолданыңыз;

− үстелді үрлемелі балғамен ұру;

− пластилинді картонға немесе қағазға сүртіңіз;

− аты-жөні, бірақ ренжітпейді, бірақ тақырып бойынша ("ал сен сәбізсің");

− агрессияны бейтараптандыруға, жинақталған шиеленісті жеңілдетуге, қарым-қатынас жасаудың тиімді тәсілдерін үйренуге ықпал ететін ашық ойындар.

Агрессияны түзету мақсатында балалармен спектакльдер қоюға болады, онда проблемалық агрессивті балаларға позитивті күш сипаттамалары бар рөлдер (батырлар, рыцарьлар және т.б.) берілуі керек, сонымен қатар терапевтік ертегілерді оқумен ай сайынғы әңгімелер жүргізілуі керек. . Ертегі кейіпкерлерін тыңдау, оларға жанашырлық таныту барысында бала олардың сезімдерін, мінез-құлық мотивтерін және іс-әрекеттерін ғана емес, сонымен бірге өзінің сезімдерін де түсінуге үйренеді. Агрессивті баланың айналасындағы ересектер үшін оның өкпесінен қорқу агрессивтіліктің жоғарылауына ықпал ететінін есте ұстаған жөн. Жапсырмаларды ілу де осыған ықпал етеді: "А, мен солай болғандықтан, мен саған көрсетемін!".

Агрессивтілікті "емдеу". Балалардың агрессивті мінез-құлқын түзету үшін алдын-алу әдістерімен бірдей әдістер қолданылады. Мұндай типтегі бала үшін мейірімді сөздің өзі оның ашуын кетіре алады. Мұндай баланы "бұзылған" деп санамаңыз. Егер сіз осылай ойлай бастасаңыз, сізде баладан алшақтау, бас тарту сезімі пайда болуы мүмкін. Мұны ол да міндетті түрде сезінеді, ал ең жақын адамдарыңыздың арасында жалғыздықты сезіну баланың одан сайын қиындауына әкелуі мүмкін. Баланың өзі агрессивтіліктен ең көп зардап шегеді: ол ата-анасымен жанжалдасады, достарынан айырылады, үнемі тітіркенуде және көбінесе қорқынышта өмір сүреді. Мұның бәрі баланы бақытсыз етеді. Мұндай балаға қамқорлық пен жылулық - ең жақсы дәрі. Ол әр сәтте ата-анасының оны жақсы көретінін, бағалайтынын және қабылдайтынын сезінсін. Бала оның сізге қажет және маңызды екенін көрсін. Өз сезімдеріңіз бен балаңыздың сезімдері туралы сөйлесіңіз, өзіңізді тыңдауға, өз тәжірибеңізді тануға, оларды меңгеруге үйретіңіз және үйреніңіз!